Dnia 22 maja 2023 r. w życie weszła ustawa z dnia 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej (dalej: „ustawa”). Ustawa ta reguluje organizację i funkcjonowanie fundacji rodzinnych. Poniżej zaprezentowane zostały najważniejsze informacje dotyczące tej nowej instytucji prawnej, w tym spostrzeżenia, w jakich sytuacjach warto rozważyć utworzenie fundacji rodzinnej.
Cel fundacji rodzinnej
Celem fundacji rodzinnej, na wzór regulacji zawartych w ustawodawstwie niektórych państw zachodnich, jest przede wszystkim zapewnienie ochrony przed rozdrobnieniem budowanego przez wiele lat majątku firmy rodzinnej powstałego w związku z prowadzoną przez firmę działalnością gospodarczą oraz wzmocnienie narzędzi prawnych do przeprowadzenia procesów sukcesyjnych w firmach rodzinnych w perspektywie wielu pokoleń. Należy bowiem zaznaczyć, że w firmach rodzinnych często dochodzi do sytuacji, w których jedynie część następców (a nierzadko żaden z nich) jest zainteresowana i zdolna do przejęcia prowadzenia firmy rodzinnej, co może wywołać nie tylko konflikty rodzinne, ale również doprowadzić do sprzedaży firmy lub stopniowego wyzbywania się przez sukcesorów jej majątku.
Co za tym idzie, fundacja rodzinna z jednej strony ma przyczynić się do zachowania integralności majątku i ciągłości działalności gospodarczej przez firmę po ustaniu zaangażowania w niej jej założyciela, w tym również po jego śmierci, a z drugiej zapewnić beneficjentom (którymi w praktyce zapewne najczęściej będzie fundator oraz członkowie jego rodziny) zabezpieczenie finansowe w postaci otrzymywanych od fundacji świadczeń. Warto wreszcie podkreślić, że instytucja fundacji rodzinnej może mieć zastosowanie nie tylko w przypadku prowadzenia firmy, ale również w celu zabezpieczenia trwałości budowanego latami majątku prywatnego.
Powstanie fundacji rodzinnej i jej majątek
Zgodnie z ustawą do powstania fundacji rodzinnej jest wymagane:
1) złożenie przez fundatora oświadczenia o ustanowieniu fundacji rodzinnej w akcie założycielskim albo w testamencie (sporządza się je w formie aktu notarialnego);
2) ustalenie przez fundatora statutu w formie aktu notarialnego (statut określa m.in. beneficjenta lub sposób jego określenia i zakres przysługujących beneficjentowi uprawnień);
3) sporządzenie spisu mienia;
4) ustanowienie organów fundacji rodzinnej wymaganych przez ustawę lub statut;
5) wniesienie funduszu założycielskiego przed wpisaniem do rejestru fundacji rodzinnych w przypadku ustanowienia fundacji rodzinnej w akcie założycielskim albo wniesienie funduszu założycielskiego w terminie dwóch lat od dnia wpisania fundacji rodzinnej do rejestru fundacji rodzinnych w przypadku ustanowienia fundacji rodzinnej w testamencie;
6) wpisanie do rejestru fundacji rodzinnych (fundacja rodzinna nabywa osobowość prawną z chwilą wpisu do tego rejestru).
Fundatorem fundacji rodzinnej może być wyłącznie osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, która złożyła oświadczenie o ustanowieniu fundacji rodzinnej w akcie założycielskim albo w testamencie. Fundator wnosi do fundacji rodzinnej mienie na pokrycie funduszu założycielskiego o wartości określonej w statucie, nie niższej niż 100 000 zł. Mieniem tym mogą być np.: nieruchomości, rzeczy ruchome czy udziały w spółce z o.o., w ramach której prowadzone jest rodzinne przedsiębiorstwo. W skład majątku fundacji rodzinnej wchodzą również zyski z prowadzonej przez fundację działalności gospodarczej, otrzymane darowizny, dywidendy z tytułu uczestnictwa w innych podmiotach itp.
Fundacja rodzinna a działalność gospodarcza
Fundacja rodzinna może wykonywać działalność gospodarczą jedynie w zakresie określonym w ustawie, w tym m.in. w zakresie:
- zbywania mienia, o ile mienie to nie zostało nabyte wyłącznie w celu dalszego zbycia;
- najmu, dzierżawy lub udostępniania mienia do korzystania na innej podstawie;
- przystępowania do spółek handlowych, funduszy inwestycyjnych, spółdzielni oraz podmiotów o podobnym charakterze, mających swoją siedzibę w kraju albo za granicą, a także uczestnictwa w tych spółkach, funduszach, spółdzielniach oraz podmiotach;
- nabywania i zbywania papierów wartościowych, instrumentów pochodnych i praw o podobnym charakterze;
- udzielania pożyczek:
- a) spółkom kapitałowym, w których fundacja rodzinna posiada udziały albo akcje,
- b) spółkom osobowym, w których fundacja rodzinna uczestniczy jako wspólnik,
- c) beneficjentom.
Należy jednocześnie podkreślić, że określonemu w ustawie dozwolonemu zakresowi prowadzenia przez fundację rodzinną działalności gospodarczej nie sprzeciwia się uczestnictwo przez fundację rodzinną w podmiotach wykonujących działalność gospodarczą w zakresie innym niż określony w ustawie. W związku z tym, fundacja może być np.: wspólnikiem prowadzącej działalność handlową spółki z o.o., w ramach której to spółki zorganizowane jest przedsiębiorstwo firmy rodzinnej.
Świadczenia na rzecz beneficjentów
Zgodnie z ustawą fundacja rodzinna jest osobą prawną utworzoną w celu gromadzenia mienia, zarządzania nim w interesie beneficjentów oraz spełniania świadczeń na rzecz beneficjentów (jak wskazano powyżej, beneficjentem może być również fundator). Pod pojęciem świadczenia rozumie się składniki majątkowe, w tym środki pieniężne, rzeczy lub prawa, przeniesione na beneficjenta albo oddane beneficjentowi do korzystania przez fundację rodzinną zgodnie ze statutem i tzw. listą beneficjentów. Fundacja rodzinna może w szczególności pokrywać koszty utrzymania lub kształcenia beneficjenta. Co istotne, w statucie można uzależnić przyznanie beneficjentowi świadczenia od upływu określonego terminu albo spełnienia się warunku (np.: ukończenia przez beneficjenta studiów, osiągnięcia przez beneficjenta określonego wieku), dzięki czemu wpływ fundatora na możliwość otrzymania przez beneficjenta od fundacji świadczenia może zostać zachowany również po śmierci fundatora.
Struktura wewnętrzna fundacji rodzinnej
Organami fundacji rodzinnej są zarząd, rada nadzorcza oraz zgromadzenie beneficjentów.
- a) zarząd
Do głównych zadań zarządu należy prowadzenie spraw fundacji rodzinnej oraz jej reprezentowanie, realizacja celów fundacji rodzinnej określonych w statucie oraz spełnianie świadczenia przysługującego beneficjentowi. O ile statut nie stanowi inaczej, powołania i odwołania członka zarządu dokonuje fundator (członkiem zarządu może być np.: fundator), a po śmierci fundatora – rada nadzorcza, jeżeli została ustanowiona. W przypadku śmierci fundatora i braku rady nadzorczej powołania i odwołania członka zarządu dokonuje zgromadzenie beneficjentów.
- b) rada nadzorcza
Ustanowienie rady nadzorczej jest obowiązkowe wówczas, gdy liczba beneficjentów przekracza dwadzieścia pięć osób. O ile statut nie stanowi inaczej, powołania i odwołania członków rady nadzorczej dokonuje fundator, a po śmierci fundatora – zgromadzenie beneficjentów. Rada nadzorcza pełni funkcje nadzorcze w stosunku do zarządu w zakresie przestrzegania prawa i postanowień zawartych w statucie. Statut fundacji rodzinnej może rozszerzyć uprawnienia rady nadzorczej, w szczególności przewidywać, że zarząd jest obowiązany uzyskać zgodę rady nadzorczej przed dokonaniem określonej czynności.
- c) zgromadzenie beneficjentów
Zgromadzenie beneficjentów tworzą beneficjenci, którym w statucie przyznano uprawnienie do uczestnictwa w nim. Uchwały zgromadzenia beneficjentów wymagają:
- rozpatrzenie i zatwierdzenie sprawozdania finansowego fundacji rodzinnej za poprzedni rok obrotowy;
- udzielenie absolutorium członkom organów fundacji rodzinnej z wykonania przez nich obowiązków;
- podział lub pokrycie wyniku finansowego netto;
- wybór firmy audytorskiej, w przypadku gdy sprawozdanie finansowe, zgodnie z ustawą z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, podlega badaniu;
- inne sprawy wymienione w ustawie lub statucie.
Fundacja rodzinna a zachowek
Niezależnie od tego, że ustawa reguluje organizację i funkcjonowanie fundacji rodzinnej, w tym prawa i obowiązki fundatora i beneficjenta, to na jej mocy zmienione zostały również inne akty prawne, w tym m.in. przepisy kodeksu cywilnego dotyczące zachowku. Uwagę należy zwrócić w szczególności na wprowadzony do kodeksu cywilnego przepis dotyczący realizacji roszczenia o zapłatę zachowku, który stanowi, że przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, chyba że fundacja rodzinna jest spadkobiercą.
Fundacja rodzinna a podatki
Również w zakresie opodatkowania dla fundacji rodzinnych przewidziano specyficzne regulacje. Po pierwsze, wskazać należy na brak opodatkowania podatkiem dochodowym fundatora oraz fundacji rodzinnej przy wnoszeniu majątku do fundacji rodzinnej. Co więcej, wolne od podatku dochodowego są przychody:
- fundatora albo osoby będącej w stosunku do fundatora osobą, o której mowa w art. 4a ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (tj. małżonek, zstępni, wstępni, pasierb, rodzeństwo, ojczym, macocha), uprawnionych do otrzymania mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej oraz
- beneficjenta fundacji rodzinnej z tytułu otrzymanego od fundacji świadczenia, jeżeli beneficjentem jest fundator albo osoba będąca w stosunku do fundatora osobą, o której mowa w art. 4a ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn.
Natomiast w przypadku uzyskania ww. przychodów przez osobę będącą w stosunku do fundatora osobą zaliczoną do I lub II grupy podatkowej w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn, pobrany zostanie zryczałtowany podatek dochodowy w wysokości 10% przychodów (w przypadku osób innych niż wymienione powyżej, należny będzie podatek w wysokości 15% przychodów).
Warto dodać, że nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych będących przedmiotem otrzymanego przez beneficjenta od fundacji rodzinnej świadczenia oraz stanowiących mienie otrzymane w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej nie będą również opodatkowane podatkiem od spadków i darowizn.
Jeśli chodzi o opodatkowanie podatkiem dochodowym fundacji rodzinnej, to zgodnie z wprowadzonymi przez ustawę zmianami w ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych, fundacja rodzinna została objęta podmiotowym zwolnieniem od podatku. Ponadto fundacja rodzinna zapłaci 15% podatek dochodowy od przekazanego lub postawionego do dyspozycji przez fundację rodzinną bezpośrednio lub pośrednio:
- świadczenia na rzecz beneficjenta,
- mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej,
- świadczenia w postaci ukrytych zysków.
Warto również wskazać, że jeżeli fundacja rodzinna będzie osiągała dochód z działalności gospodarczej innej niż w zakresie określonym w ustawie jako dopuszczalny, zapłaci z tego tytułu 25% podatek dochodowy.
Podsumowanie
Fundacja rodzinna jest ciekawym rozwiązaniem umożliwiającym zachowanie integralności zgromadzonego majątku i ciągłości działalności gospodarczej przez firmę oraz dostarcza narzędzi do przeprowadzenia procesów sukcesyjnych w firmach rodzinnych w perspektywie wielu pokoleń. Należy jednak zaznaczyć, że podjęcie decyzji o założeniu fundacji rodzinnej i wniesieniu do niej majątku powinno zostać poprzedzone wnikliwą analizą, ponieważ nieumiejętne sporządzenie statutu może doprowadzić do skutków odwrotnych od zamierzonych, w tym do paraliżu rodzinnej firmy. W związku z tym, zasadność utworzenia fundacji rodzinnej oraz ukształtowanie treści statutu warto uprzednio skonsultować z profesjonalnymi doradcami prawnymi oraz podatkowymi.
